بیین نحوه خوردن و آشامیدن و استفاده از نعمت های الهی، یکی از مقوله های بسیار مهم سبک زندگی اسلامی است که تا به امروز کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ هدف این سلسله یادداشت ها نیز پرداختن به مسأله سبک زندگی اسلامی، برگرفته از روایات مستند نقل شده از ائمه(علیهم السلام) و همچنین استفاده از کتاب مفاتیح الحیاة آیت الله جوادی آملی است.

تأثیر تغذیه بر عبادت

در اسلام، انسان، خلیفه الله فی الارض(1)، جانشین خدا و کارگزار او در زمین است. هدف اصلی آفرینش او، عبودیت الهی است(2) تا او را به مرحله کمال انسانی خویش ارتقاء دهد. بنابراین خوب خوردن و خوب آشامیدن و شکرگزاری کردن؛ ایفای بخشی از نقش عبودیّت او به شمار می آید.(3) اسلام نه تنها با خوردن و لذت بردن از غذاهای خوب و سازگار مخالف نیست، بلکه با توجه به هدف آفرینش انسانی در اختصاص آن به مؤمنان چنین تغذیه ای را ترغیب می کند.(4)

از دیدگاه صحیفه سجادیه، بهره مندی از نعمت های الهی برای کافر و مسلمان به یکسان مهیاست؛ وَ اَهْوَنَهُمْ عَلَیْکَ مَنْ اَنْتَ تَرزُقُهُ وَ هُوَ یَعْبُدُ غَیْرَک؛ و خوارترین آنها نزد تو کسی است که تو او را روزی می دهی و او جز تو را می پرستد.(5)

«رِزقُکَ مَبْسُوطٌ لِمَنْ عَصاکَ…؛ روزی تو برای کسی که نافرمانی ات کرده، گسترده است».(6)

با این تفاوت که کافران همچون حیوانات به آن نظر می کنند،(7) ولی انسان مسلمان، نگرشی متفاوت دارد. او خود را در حیطه غرایز زندانی نمی کند و می داند که رزق او از سوی خدا فراهم می شود(8) و دوری از اعمال نامشروع، او را در تنگنا قرار نمی دهد.

بهترین معنای شکر خداوند متعال، خرج نعمت های خدادادی در مسیر عبودیت و بندگی است. البته خداوند رحیم، خود وضعیت بندگان را ترسیم کرده و در سوره سبا آیه 13 می‌فرماید: و قلیل من عبادی الشکور؛ ولی عده کمی از بندگانم شکرگذارند.

امام صادق(علیه السلام) در معنای شکر و سپاس می فرماید: شکر هر نعمتی پرهیز از استفاده آن نعمت در حرام ها و عصیان‌هاست.(9)

شکر گفتاری، بیان عبارت نورانی “الحمدلله رب العالمین” است و شکر رفتاری، استفاده هر نعمتی در مسیر شایسته و بایسته آن نعمت که از سوی خالق هستی ترسیم شده، خواهد بود. امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: “شکر هر نعمتی پرهیز از حرام ها و دوری از گناهان درباره آن نعمت است."(10)

همه نعمت های مادی که انسان در لحظه لحظه زندگی خود از آن بهره مند می شود، می توانند در جهت معرفت بیشتر پروردگار برای او مفید باشند؛ چرا که بنده با دیدن این نعمت ها متذکر به منعم خویش می گردد. اگر ما همه چیز خود را برای خدا می خواهیم، باید نعمت های مورد استفاده ما، معرفت ما را نسبت به خدا بالا ببرد. در غیر این صورت، حق نعمت ادا نشده و در حقیقت کفران آن نعمت شده است و ما به واسطه کفران آن، استحقاق عقوبت پیدا خواهیم کرد و در مقابل خدا باید پاسخگو باشیم.

خداوند کریم می فرماید: ثُمَّ لَتُسئَلُنَّ یَومَئِذٍ عَنِ النَعیم؛ سپس در آن روز(قیامت) از نعمت مورد سئوال قرار می گیرید.(11)

خوردن و آشامیدن در نگاه دین، بهره گیری از نعمت الهی در مسیر بندگی خداست؛ از همین رو در آموزه های دینی برای این رفتار توصیه هایی آمده است؛ از جمله نهی از خوردن و آشامیدن به سان بیگانگان. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: امیرمؤمنان(علیه السلام) پیوسته می فرمود: امور این امت همواره به خیر و صلاح خواهد بود، مادامی که به سان عجم ها]بیگانگان[ غذا نخورند و لباس نپوشند؛ پس هر گاه چنین کنند، خدا خوارشان می کند.(12)

برخی آداب غذاخوردن

شست و شوی دست ها - شستن دست به تنهایی مهمترین گام در پیشگیری از انواع بیماری هاست. چرا که دستان شما تقریبا با تمام بدن و حتی مایعات بدن در تماس است؛ فارغ از سایر منابع میکروبی، این مساله لزوم شستن مداوم دست ها را نشان می دهد.

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: شست و شوی دست پیش از غذا فقر را دور می کند و پس از غذا غم را بزداید و دیده را بهبود بخشد.(13)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: شست و شوی دستان پیش از غذا و پس از آن روزی را بیافزاید(14)؛ همچنین می فرماید: پیش از غذا، صاحبخانه شستن دست ها را آغاز می کند تا کسی خجالت نکشد؛ اما پس از غذا از سمت راست در ]ورودی پذیرایی[ شستن دستان بدون تفاوت میان افراد شروع می شود(15)؛ نیز می فرماید: هر کس پیش و پس از غذا دستش را بشوید، در گشایش و سلامتی زندگی می کند(16) و می فرماید: هرگاه رسول خدا(ص) به ویژه نان و گوشت می خورد، دستانش را به خوبی می شست سپس مانده آب دستانش را به صورت می کشید.(17)

از صابون های آنتی باکتریال استفاده نکنید. وزارت غذا و داروی آمریکا اخیرا اعلام کرده، استفاده از این صابون ها می تواند پیامدهای ناخوشایندی داشته باشد و به صورت کاملا علمی ثابت کند که محتویاتش نمی تواند بهتر از صابون های معمولی عمل کند. تحقیقات تکرار شده هم نشان داده اند، صابون معمولی و آب به اندازه صابون های آنتی باکتریال مثمر ثمر واقع می شود. تحقیقات دیگر نتایجی داشته که اصلا جالب نیستند.

گفته می شود موادی مثل تریکلوسان و سایر ضدباکتری های موجود در این صابون ها باعث ایجاد مشکلات تیروئیدی، حساسیت، اضافه وزن و تضعیف کارکردهای عضلانی بدن می شود. بنابراین اول از همه سراغ آب و صابون معمولی بروید و بعد هم مراقب مواد تشکیل دهنده صابون ها باشید؛ چون حتی بعضی از اسانس ها ممکن است سمی باشند! برای همین هم بهتر است تا جایی که برایتان مقدور است، از صابون های بدون بو استفاده کنید که این خطر را هم ندارند. در نهایت به خاطر داشته باشید، برندهای ناشناخته شاید ارزان تر باشند، اما قطعا امن تر نیستند.

گفتن بسم الله - بسم الله، حاوی کلمه، الله‌ است که جامع‌ترین نام های خداست؛ زیرا با بررسی اسامی خدا در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامی، معلوم می شود که هر کدام از آن ‌ها یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس می ‌سازند. تنها نامی که اشاره به تمام صفات و کمالات الهی می ‌کند، یا به تعبیر دیگر، جامع صفات جلال و جمال است، همان الله‌ است.

در روایات اسلامی به قدری به این آیه از قرآن مجید اهمیت داده شده است که آن را هم ردیف اسم اعظم الهی‌ معرفی کرده ‌اند. امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می‌ فرماید: «بسم الله الرحمن الرحیم اقرب الی اسم الله الاعظم من ناظر العین الی بیاض‌ها؛ بسم الله الرحمن الرحیم، به اسم اعظم خدا نزدیک‌ تر از سیاهی چشم است، به سفیدی آن».‌(18)

از این رو رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در باره آغاز غذا خوردن می فرماید: با جماعت بخورید و بسم الله الرحمن الرحیم بگویید تا برکت غذا زیاد شود.(19)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: هر گاه سفره غذا را گستردید، بسم الله الرحمن الرحیم بگویید.(20)

به حضرت صادق علیه السلام گفتند: چگونه نام خداوند را بر طعام بگوییم؟ فرمود: وقتی چند ظرف غذای مختلف هست برای ]خوردن از[ هر کدام بسم الله‌ بگو. پرسیدند: اگر فراموش کنیم؟ فرمود: می‌گویید: بسم الله علی اوله و آخره.(21)

حلال خواری - در اسلام بر کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال تأکید فراوانی شده است و در نگاه آموزه های دینی، «پاک ترین درآمدها، از آنِ کسی است که از راه معامله و تجارتی صحیح و درست به دست آورده باشد».

گاهی برخی افراد نوع خاصی از کار را برابر شأن و شخصیت خویش نمی دانند و از پرداختن به آن سرباز می زنند که در نتیجه، امور زندگی اینان را دیگران اداره می کنند. امام صادق علیه السلام به شخصی که گفت: فردی محروم و نیازمندم، ولی دوست ندارم با دست خود کار کنم یا به تجارت بپردازم، فرمود: «کار کن، اگر چه باربری باشد، تا از مردم بی نیاز شوی».

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «کاری که نوعی پستی ظاهری دارد، بهتر از گدایی از مردم است». رسول عظیم الشأن(صلی الله علیه وآله) درباره تأثیر کسب حلال بر استجابت دعا فرموده است: هر گاه کسی بخواهد دعایش مستجاب شود، بکوشد که کسب و کارش را حلال و پاک سازد و از مظالم مردم بیرون آید؛ زیرا دعای بنده پیش خدا بالا نمی رود، در صورتی که در شکمش، حرام یا به گردنش، مظلمه ای از مردم باشد.

در حدیث معراج آمده است: ای احمد! اگر خوردن و آشامیدنت پاک باشد، در حفظ و حمایت من هستی.(22)

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می فرماید: هر کس غذای حلال بخورد، فرشته ای بالای سرش بایستد و برایش آمرزش بخواهد تا از خوردن فارغ شود.(23)

راه نرفتن در هنگام غذا خوردن - امام صادق(علیه السلام) می فرماید: در حال راه رفتن غذا مخور، مگر از روی ناچاری.(24)

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از ایستاده غذا خوردن و آشامیدن نهی فرمود. پرسیدم: ایستاده غذا خوردن چه حکمی دارد؟ فرمود: بدترین نوع خوردن است.(25)

همچنین ایشان می فرمایند: هنگام غذا خوردن کفش هایتان را بکنید؛ زیرا مایه راحتی پاهایتان و سنت زیبایی است.(26)

و نیز می فرماید: غذا خوردن در بازار مایه پستی است.(27)

هم غذا شدن با خانواده - مؤمن باید خانواده خود را در همه خوشی‌ ها و نعمت ‌ها سهیم کند؛ حتی در غذا خوردن نیز با آنان باشد. قرآن کریم در آیه 71 سوره مبارکه «نحل» می‌فرماید: «وَ اللّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلَى بَعْضٍ فِی الْرِّزْقِ فَمَا الَّذِینَ فُضِّلُواْ بِرَآدِّی رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَهُمْ فِیهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللّهِ یَجْحَدُونَ؛ و خدا برخی از شما را در بهره ‌وری از روزی، بر برخی دیگر برتری بخشیده است. پس کسانی که برتری داده شده‌اند، حاضر نیستند روزی خود و امکان بهره‌برداری آزادانه از آن را در اختیار بردگان خود قرار دهند تا در آن با هم برابر باشند.»(28)

امام صادق(علیه السلام) در تطبیق این آیه فرمود: شایسته نیست کسی غذایی را به خود اختصاص دهد و خانواده ‌اش را در آن سهیم نکند.(29)

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) یکی از نشانه‌ های تواضع را در هم‌ غذا شدن مرد با خانواده ‌اش می‌ داند و می ‌فرماید: آیا شما را به پنج چیز آگاه نکنم که اگر در کسی باشد متکبر نیست؟ چوپانی و بستن گوسفند، پوشیدن لباس پشمی، همنیشنی با تهیدستان، سوار شدن بر الاغ(کنایه از مرکب ارزان قیمت) و هم غذا شدن مرد با خانواده ‌اش.(30)

رعایت خوردن غذا و میوه هر فصل - خوردن هر میوه در آغاز فصلش و پرهیز از آن در پایان آن فصل، برای بدن بسیار مفید است.

پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله): بر شما باد میوه در هنگام روی کردنش؛ چرا که در این هنگام، مایه سلامت تن و از میان رفتن اندوه است. نیز آن را در هنگام پشت کردن وا گذارید که در این هنگام، دردی برای تن است(منظور پیامبر استفاده از میوه تازه و پرهیز از میوه های نامرغوب و غیر تازه می باشد).(31)

امام رضا(علیه السلام) می فرماید: به اندازه توان و میل خود در تابستان غذای با طبع سرد و در زمستان غذای با طبع گرم و در دو فصل دیگر غذای معتدل بخور.(32)

ما با مصرف روزانه میوه ها و مواد خوراکی، علاوه بر آن که از مواد مغذی آن ها بهره می بریم، از عطر شامه نواز و فرح بخش آن ها هم می توانیم در درمان های تکمیلی استفاده کنیم. معمولا اولین طعمی که با خوردن میوه ها در دهان ایجاد می شود، شیرین است؛ شیرینی طبیعی که لذت بخش و تحریک کننده مصرف دوباره آن خواهد بود.

خوردن این شیرینی های طبیعی، ما را از خوردن شیرینی های مملو از چربی های اشباع شده مصنوعی که کام را شیرین کرده و زندگی را تلخ، رها می کند؛ شیرینی هایی که مملو از چربی های اشباع و غیر اشباع هستند که هم باعث چاقی می شوند و هم باعث ایجاد کلسترول و دیگر ناراحتی های جسمی؛ در حالی که شیرینی میوه ها می تواند میل به مصرف قند و شیرینی را کنترل کند و اگر به اندازه خورده شوند هم می توانند ذائقه مان را عوض کنند و هم در تامین سلامت و تثبیت آن در بدن نقش داشته باشند.

خوردن میوه مثل دیگر وعده های غذایی آداب خودش را دارد که نخستین آن، زمان مصرف آن است. بهترین ساعتی که برای خوردن میوه پیشنهاد می شود، در ساعات میان وعده است؛ یعنی در فاصله صبحانه تا ناهار، بین فاصله ناهار تا شام و بعد از شام و قبل از ساعت خواب.

خوردن میوه به همراه صبحانه و شب ها قبل از خواب، بهترین زمان مصرف میوه است که علاوه بر خواص غذایی مطلوب بر بدن، طراوت و شادابی ویژه ای به همراه می آورد.

وعده های غذایی ـ در آیه 12 سوره مریم از کتاب خدا می­خوانیم: «وَ لَهُم رِزقُهُم فیها بُکرَهٌ وَ عشّیا؛ و روزیشان در آن هر صبح و شب مهیاست». از این آیه می­توان چنین برداشت کرد که مهمترین وعده غذایی، صبحانه و شام است. اتفاقاً در روایتی از امام صادق(علیه السلام) خطاب به فردی که از سوء هضم و درد معده شکایت داشت فرمودند: “فقط اول روز و ابتدای شب به تغذیه بپرداز. میان صبحانه و شام چیزی نخور که مایه فساد بدن است. مگر گفته خدا را نشنیده ای که می فرماید: روزی آنان بامدادان و شامگاهان است؟”

بنابراین بر خلاف عادت بسیاری از افراد که غذای اصلی آنان در شبانه روز ناهار بوده و صبحانه و شام را کم خورده و یا نمی ­خورند، در طب اسلامی بر خوردن صبحانه و شام تأکید شده است.

حضرت علی(علیه السلام) در پاسخ به سؤال کسی که پرسید چه چیز باعث طول عمر می شود، فرمود: “وَ لیُباکِرِ الغذا؛ خوردن غذای کافی در هر بامداد.”

در مورد اهمیت خوردن شام نیز از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آمده است که: “ترک نکنید خوراک شب را اگر چه با مقداری خمیر خشک باشد؛ همانا من بر امتم می ترسم از ترک خوراک شب” و نیز از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: “اساس خرابی بدن نخوردن شام است."(33)

امام رضا(علیه السلام) می فرماید: در جسم انسان رگی به نام عشاء وجود دارد که چنان چه شخص شام نخورد، آن رگ تا صبح وی را نفرین کند و گوید: خدا تو را گرسنه و تشنه کند، چنان که مرا گرسنه و تشنه کردی، پس هیچ یک از شما شام خوردن را ترک نکند، هر چند به لقمه ای از نان یا جرعه ای از آب باشد.(34)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید: هر گاه نماز صبح خواندی، اندکی غذا بخور تا دهانت خوش بو و حراتت خاموش و دندان هایت محکم و لثه ات سفت و روزی ات جلب و اخلاقت نیکو گردد.(35)

با طهارت بودن ـ پایدارى بر طهارت در همه شب و روز و براى عبادت و کار و خواب و جز آن، تأثیرى بسیار در روح و درون انسان و سیر و سلوک عبادى دارد.

یکى از اصحاب رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) نزد آن حضرت از تنگ دستى شکایت کرد. آن حضرت فرمود: «ادم الطهارة یدیم علیک الرزق؛ اگر همواره با طهارت باشى، خداى تعالى روزى تو را ادامه مى‌دهد».(36)

در روایت دیگر مى‌فرماید: “ان استطعت ان تکون باللیل و النهار على طهاره فافعل فانک تکون اذا مت على طهارة شهید؛ اگر توانستى شب و روز با طهارت باشى، این کار را بکن، براى این که اگر مرگ تو در همان حال برسد، تو شهید مرده و در زمره شهدا خواهى بود.(37)

امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از غذا خوردن هنگام جنابت نهی فرمود.(38) همچنین به فرموده امیرمؤمنان(علیه السلام): غذا خوردن در حال جنابت فقر می آورد.(39)

منابع:

1ـ سوره بقره آیه : 77

2ـ ذاریات ، آیه : 92

3ـ سوره بقره، آیه : 137

4ـ سوره اعراف آیه : 72

5ـ صحیفه سجادیه دعاى 52، بند 2

6ـ صحیفه سجادیه دعاى 46، بند 16

7ـ صحیفه سجادیه دعاى 1، بند 8 و 9

8ـ دعاى 32، بند 28: «… انک خیر الرازقین؛ زیرا تو بهترین روزى دهندگانى»

9ـ الکافی، ج2، ص 94 و 95

10ـ الکافی، ج 2، ص 94 و 95

11ـ سوره تکاثر آیه: 8

12ـ آیت الله جوادیآملی،عبدالله،مفاتیحالحیات،ص139

13ـ مکارم الاخلاق، ص 139

14ـ الکافی، ج6،ص 290

15ـ علل الشرائع، ص 291

16ـ الکافی، ج6، ص 290

17ـ مکارم الاخلاق، ص 31

18ـ 3- بحارالانوار، علامه مجلسی ج 98، ص 332

19ـ مکارم الاخلاق، ص 149؛ مستدرک الوسائل، ج6، ص231

20ـ الفقیه، ج3، ص 356

21ـ الکافی، ج 6، ص 592

22ـ ارشاد القلوب، ص 203

23ـ الدعوات، ص 25

24ـ الفقیه، ج3، ص 356

25ـ عوالی اللئالی، ج1، ص 76

26ـ مکارم الاخلاق، ص124

27ـ الدعوات، ص 139

28ـ تفسیرالقمی.ج1.ص387

29ـ مستدرک الوسائل.ج3.ص254ـ255

30ـ الجامع الصغیر.ج1.ص73

31ـ بحار الأنوار، ج62،ص296

32ـ بحارالانوار، ج 59، ص 311

33ـ جامع الاحادیث، حدیث 43731، اول خراب البدن ترک العشاء

34ـ الکافی، ج 6، ص 289

35ـ الدعوات، ص 140

36ـ بحار،ج 105،ص 16

37ـ مکارم الأخلاق، ص 40

38ـ الفقیه، ج4، ص3

39ـ کتاب الخصال، ص 505

منبع: شیعه نیوز